सौजन्य मूर्ती रंजना

स्त्री म्हटलं की ती प्रथम मुलगी, बहीण, नंतर बायको, सून, वहिनी, जाऊ, काकी, मामी, मावशी, आत्या, ऩ़णंद, त्यानंतर आई व शेवटी सासू आणि आज्जी एवढ्या किमान भूमिका एका आयुष्यात बजावत असतेच. पण आपली एक मैत्रीण या चौदा भूमिकांवर थांबलेली नाही तर आणखी तीन भूमिका ती इमानेइतबारे हसत मुखाने आणि आनंदाने आयुष्यभर पार पाडत आहे. त्या भूमिकाही साध्यासुध्या नाहीत तर आपल्या सर्व सर्वसाधारण चाकोरीबाहेरच्या !  त्या भूमिका आहेत एक शेतकरी़ण, एक इंटिरियर डेकोरेटर आणि एक टूर ऑपरेटर! या वर्णनावरून तुमच्या लक्षात आलंच असेल की ही आपली मैत्रीण म्हणजे रंजना-रंजना दामले .

रंजना पूर्वाश्रमीची रंजना आंबर्डेकर. रंजनाचे वडील, काका, आजोबा, तिची सगळी भावंड आणि त्यांचे जोडीदारही डॉक्टर  ! या सगळ्या डॉक्टरांच्या गोतावळ्यात रंजना एक वेगळी होती !  तीही प्रथम पासून तिला मेडिकल लाईन बाबत कधीच आकर्षण वाटलं नाही किंवा त्याबाबतच्या विषयांचा अभ्यास करावा अशी इच्छाही झाली नाही. प्रथम पासूनच तिला आर्किटेक्चर विषयी आकर्षण होतं. रंजनाचे वडील काही वर्ष सरकारी नोकरीत होते. त्यामुळे त्यांच्या बदल्या होत. या बदल्यांमुळे लहानपणी रंजनाचं रहाणं वाईला झालं. वडिलांनी नोकरी सोडून बारामतीला स्वतःचा दवाखाना सुरू केला तेव्हापासून रंजना बारामतीला राहिली. शालेय शिक्षण झाल्यानंतर पुण्याला अभिनव महाविद्यालयात आर्किटेक्चर ला जावं असा रंजनाला वाटत होतं. पण तेव्हाच जोशी-अभ्यंकर हत्याकांडातले सगळे आरोपी हे अभिनवचे विद्यार्थी असल्याचे जगजाहीर झालं. त्यामुळे रंजनाच्या वडिलांना तिने अभिनवला जावे हे मुळीच रुचले नाही तेव्हा रंजनाने सरळ बीए चा रस्ता धरला आणि एफ वाय नंतर एस वाय टी वाय करायला ती पुण्यात आली. पुण्यात तिच्या वडिलांनी लॉ कॉलेज रोडच्या भक्तिमार्ग रस्त्यावर पूर्वीच बंगला बांधलेला होता. पण ते सगळे बारामतीत होते म्हणून त्यांनी तो त्यांचे मित्र दामले (अनिलचे  काका) यांना भाड्याने दिला होता. अनिलचे  काका तळमजल्यावर राहत होते आणि रंजना तिचे दोघे भाऊ आणि बहीण हे कॉलेज साठी पुण्यात आल्यावर त्या बंगल्याच्या वरच्या मजल्यावर राहू लागले. मग काय ! दामले यांची मुलं आणि आंबर्डेकर यांची मुलं एकमेकांचे दोस्त झाले नाही तरच नवल!

रंजना टी. वायला असतानाच तिची आणि अनिलची मैत्री प्रेमात बदलली. दोन्ही घरच्या पालकांच्या आग्रहामुळे रंजना ची परीक्षा संपताच त्यांचं लग्न झालं आणि रंजना दामले यांच्या घरात प्रवेश करती झाली .

त्यावेळी अनिल बीएससी झालेला होता पण त्याला शेतीत फारच इंटरेस्ट होता. त्यामुळे खामगावला आठ एकर जमीन घेऊन तो पूर्णवेळ शेती करत होता. त्यामुळे रंजनाही शेतकरीण बनून  खामगावच्या शेतावर राहू लागली . १२ बाय ८ च्या त्या पत्र्याच्या खोलीत लाइट नाही, फोन नाही, खोलीपर्यंत जायला नीट रस्ता नाही, स्वयंपाकासाठी गँस नाही अशा त्या शेतावरच्या घरात रंजना आठवड्यातले चार दिवस राही. उरलेले दिवस लॉ कॉलेज रोडवर  दामल्यांच्या घरात  सासू-सासरे दीर जावांबरोबर राही. अनिलने पूर्ण तेरा वर्षे शेतीच केली. या दरम्यान केतकी आणि अमोल यांचे जन्म झाले. तेव्हा अनिल आणि रंजना दोघांच्याही लक्षात आलं की शहरी जीवनाची सवय असलेल्या आपल्याला कायम शेतावर राहणं जमणार नाही. शिवाय शेतीतून हातात येणारी रोकड समाधानकारक वाटत नव्हती. तेव्हा चरितार्थासाठी काही वेगळं करणं गरजेच आहे हे दोघांनाही पटलं. तेव्हा त्यांनी शेती विकली. अनिलने लॉचा अभ्यास करायचं ठरवलं आणि रंजनाने इंटिरियर डिझाईनचा कोर्स !

​

दरम्यान दामले पथाच्या विकासाचं काम सुरू होतं तेव्हा अनिलने त्याचा आर्किटेक्ट मित्र भूषणच्या मदतीने बांधकाम व इंटिरिअर बाबत सर्व गोष्टी माहिती करून घेतल्या आणि त्यांचे राहते घर काकांचे बंगले इत्यादीची काम स्वतः केली. त्यानंतर दोन वर्षाचा लॉचा अभ्यास त्याने संपवला तरी तो पूर्ण वेळ इंटिरिअरच्या कामांना देऊ लागला. रंजनाने दोन वर्षाचा कोर्स पूर्ण केला होता त्यामुळे तीही  अनिलला या कामात मदत करू लागली. अनिलने शेती विकली तरी त्याला शेतीची मनापासून आवड आहे. त्यामुळे भूगाव इथे त्याने सव्वा एकर जमीन घेतली आणि तो तेथे आपली शेतीची हौस भागवू लागला. त्यामुळे रंजनाला छोट्या का होईना पण शेतकऱ्याची बायको शेतकरीण ही भूमिका बजावणे क्रमप्राप्तच होतं. शिवाय अनिलच्या इंटिरिअरच्या कामात ती मदत करू लागली होतीच. बघता बघता तिचा या कामातला सहभाग कधी पूर्ण वेळ झाला ते तिलाही कळलं नाही ! पण हा विषय विद्यार्थीदशेपासूनच तिच्या आवडीचा होता त्यामुळे त्यात ती रमून जाऊ लागली. शिवाय या व्यवसायात आर्थिक उत्पन्नही मनासारखं मिळू लागलं. त्यामुळे तिने ते काम जोरात चालू ठेवलं. 

शेती आणि इंटिरियर प्रमाणेच अनिलला प्रवासाची खूप आवड. शेती करतानाच 'बर्ड वॉचिंग' शिबीरही भरवत होता. त्यामुळे रंजना त्यातही मदत करत होती ! पक्षी प्राणी यांच्याबाबतच्या आवडीतूनच त्या दोघांनी १९९० मध्ये प्रथम केनियाची ट्रिप केली. बरोबर काही मित्र होते. त्यांची ती ट्रीप खूप छान झाली. केनिया वरचे लेख अनिलने साप्ताहिक सकाळमध्ये वर्षभर लिहिले तेव्हा ९२-९३ मध्ये काही लोकांनी गळ घातली की आम्हाला केनिया दाखवा ! अशा दोन ट्रीप्स झाल्या. तेंव्हा व्यवसायाची कल्पनाही त्यांच्या मनात नव्हती. पण कोणी सुहृदाने त्यांना सुचवलं की अशा नुसत्या ट्रीपला जाण्याचा खर्च करताय त्यापेक्षा तुम्हीच अशी ट्रीप अरेंज करून लोकांना न्या.  म्हणजे तुम्हालाही त्यातून अर्थप्राप्ती होईल.  मग १९९३ पासून अनिल रंजनाने अधिकृतपणे ट्रिप न्ययला सुरुवात केली. तशी रंजनाला प्रवासाची आवड होतीच त्यामुळे अनिलच्या या  व्यवसायातही ती सहजपणे मिसळून गेली. आणि इथेही जुन्या गोष्टींची री ओढली गेली !!म्हणजे जसं अनिलची इंटिरिअरची सगळी कामं हळूहळू रंजना सांभाळू लागली तसंच अनिलच्या या प्रत्येक ट्रिपमध्ये रंजना त्याला भरपूर मदत करू लागली आणि २००१ पासून ती स्वतंत्रपणे ही ट्रिप नेऊ लागली !!

​

या सगळ्या प्रवासात शेतीत आपल्याला रस आहे का याचा जसा रंजनाने विचार केला नव्हता तसेच प्रवास आवडत असला तरी टूर नेणं हीअगदीच वेगळी जबाबदारी असते, ते आपल्याला आवडतंय का, याचाही रंजनाने विचार केला नाही. शेतीच्या वेळी ती नव्याने लग्न होऊन दामल्यांच्या घरी आली होती शिवाय अनिलला काही वेगळं करायला आवडतं ही गोष्ट तिला मनापासून भावली होती. शेतीच्या निमित्ताने निसर्गात राहायला मिळतं त्यानेही रंजना खुश होती. आणि इंटिरियर करणं हे तिच्या आवडीचं क्षेत्र होतं त्यामुळे अनिलच्या या दोन्ही व्यवसायात तिने रस घेतला. आता विविध देशात किंवा गावात टूर नेणंही तिला आवडू लागलंय का याबद्दल ती म्हणाली,  "मला माणसं जमवायला खूप आवडतात. टूरच्या निमित्ताने खूप माणसं भेटतात. सगळ्यांची क्षेत्रं वेगळी, स्वभाव वेगळे, आशा-आकांक्षा वेगळ्या, दृष्टी वेगळी असल्यामुळे आपला अनुभव खरोखरच समृद्ध होतो."

​

तिच्या वडिलांचं  तिच्या मनावर कायमचं कोरलं गेलेलं तत्त्व म्हणजे कोणत्याही संधीला नाही म्हणायचं नाही त्या संधीत झोकून देऊन तिचं सोनं करायचा प्रयत्न करायचा. त्यामुळे रंजना म्हणाली, "माझ्यासमोर शेतीची कामं येवोत, नाहीतर आलेल्या पिकाचा किंवा फळाचा बटवारा करणं असू दे, मी सगळ्या कामात मनापासून सहभागी झाले. जी गोष्ट शेतीची तीच टूर ने़ण्याबाबतची. टूरमध्ये सगळ्यांची व्यवस्था नीट व्हायला हवी. सगळ्यांना त्यांच्या मनासारखे झाल्याचं समाधान मिळायला हवं. या गोष्टी ही तर आमची ध्येये आहेत त्यामुळे त्यात आपोआपच मन लावून मी काम केलं आणि ह्या कामात हि मला आनंद मिळतो आहे मी रमून जाते आहे असं माझ्या  लक्षात आलं ".

रंजनाला टापटिपीची किती विलक्षण आवड आहे ते आपल्याला दिसतंच. तिच्या पोषाखापासून ते तिच्या संपूर्ण घरापर्यंत तिचा व्यवस्थितपणा आणि सौंदर्यदृष्टी आपल्याला ठळकपणे जाणवते. तिच्या या आवडीचं  मूळ कशात याचा मागोवा घेतला तेव्हा ते मूळ तिच्या मामीमध्ये असल्याचं दिसलं.ती म्हणाली, "लहानपणी मी मुंबईला जात असे आणि मामा-मामी, आजोबा, मावशी, मावसबहीण यांच्याबरोबर राहत असे. माझी मामी माहेरची खूप श्रीमंत होती. तिचा चॉईस फार सुंदर होता. तिचे कपडे असोत दागिने असोत नाहीतर घराची मांडणी असो, सगळ्यात एक सौंदर्यदृष्टी आणि खूप टापटीप असायची. तसंच माझी एक मावसबहीण आहे तिला याबाबत फारच छान दृष्टी होती. लहानपणी या दोन्हींचा प्रभाव माझ्या मनावर पडला."

​

माहेरी सर्व भावंडात रंजना थोरली आहे. त्यामुळे बालपणापासूनच तिच्या वागण्या बोलण्यात एक थोरलेपणाचा बाज निर्माण झाला, त्याला लग्नानंतर खतपाणी मिळालं. कारण  दामल्यांचं कुटुंब खूप मोठं. त्यातली चुलत माणसं सोडली तरी  सख्यातही  रंजनाला  दोन दीर, दोन दोन जावा, एक नणंद, घरात सासू-सासरे ़ आजे सासुबाई आणि अनिलसह भावांचीही मुलं. या सर्वात अनिल सर्वात मोठा मुलगा. त्यामुळे रंजनाकडे मोठी सून, मोठी जाऊ या जबाबदाऱ्या आल्याच. खूप माणसांची आवड आणि प्रसंगपरत्वे आणखीन जमतील तेवढ्याना जमा करण्याची आवड. अर्थात या सगळ्यांना जमवल्यावर सगळ्यांच्या खानपानाची उत्तम व्यवस्था करणं ही जबाबदारी आपल्यावरच आहे अशी तिची धारणा आहे. त्यामुळे दामले यांची ही मोठी सून घरच्या आणि दारच्या कार्यक्रमांमध्ये सदैव बुडलेली असते. यातच तिला कोणालाही आणि कशाला नाही म्हणायला आवडत नाही. पर्यायाने बाराही महिने तिची धावपळ चालूच राहते. हे असं धावपळीचं जीवन होत असलं तरी तिला इंटिरियरचं काम आता थांबवावं असं काही मनाला पटत नाही. एक तर हे काम आवडतं आणि दुसरं अजून भरपूर  कामं मिळत आहेत मग चांगला चालू असलेला व्यवसाय कशाला बंद करायचा? असं तिला वाटतं. दोन वर्षाचा   इंटिरिअरचा  कोर्स जेव्हा तिने केला तेव्हा केतकी जेमतेम तीन वर्षाची होती आणि अमोल सहा-सात वर्षांचा. त्यामुळे  रंजनाची खूप धावपळ होई पण तिने काहीतरी वेगळे शिकावं आणि स्वतःच्या पायावर उभे राहावे असं तिच्या सासूबाईंना प्रकर्षाने वाटे.  त्यामुळे तिच्या शिकण्याला आणि तिच्या काम करण्याला सासूबाईंचा सदैव जबरदस्त पाठिंबा होता. शेतीतलं उत्पन्न समाधानकारक वाटत नव्हतं म्हणून रंजनाला स्वतःला काही करावं असं वाटत होतं. त्यातच सासूबाईंच्या प्रचंड आग्रहामुळे तिला शिकायला जाणं खूप सुलभ झालं. ती म्हणाली, "सासूबाईंनी स्वतः त्यांची मुलं मोठी झाल्यावर बारावी पासून एम ए पर्यंत शिक्षण पूर्ण केलं आणि आयुष्यभर मतिमंद मुलांसाठी संगीत शिकवायला जाऊन समाज कार्य केलं. त्यामुळे शिक्षण उद्योग व्यवसाय आणि समाजकार्य या साऱ्याला त्यांचा सदैव पाठिंबा  राहिला. जेव्हा रंजनाने इंटिरियर चा कोर्स केला तेव्हा कुकरीचाही कोर्स पूर्ण केला पण तो व्यवसाय म्हणून करावा असं तिला कधी वाटलं नाही. इंटिरिअरच्या निमित्ताने तसंच टुर्सच्या निमित्ताने तिला अनेक माणसं भेटली. पण त्यात बहुतांशी माणसं चांगली भेटली असं ती आवर्जून सांगते. ती म्हणाली, "आम्हाला दोघांना प्रवासाची आवड होतीच पण या व्यवसायाच्या निमित्ताने तर मी खरोखरीच जगभर फिरले त्या निमित्ताने विविध प्रकारच्या अनुभव घेता आले. ग्रेट म्हणता येतील अशा माणसांचा सहवास लाभला. अर्थात व्यक्ती तितक्या प्रकृती या न्यायाने त्यातही माणसांचे असंख्य नमुने पाहायला मिळाले. तसं तर माणसांचे नमुने पाहण्याची तिला लहानपणापासूनच सवय होती कारण तिचं माहेर आणि सासर दोन्हीकडची कुटुंबं भरपूर मोठी, त्यामुळे सहजच माणसांचे विविध नमुने पहातच ती लहानाची मोठी झाली. पण एक गोष्ट तेवढीच खरी की तिला आत्तापर्यंतच्या आयुष्यात चांगली माणसं भेटत गेली त्यामुळे तिची माणसांची आवड कायम राहिली, नव्हे, ती वाढतच गेली. एवढ्या माणसांशी जमवून घेताना प्रारंभी गरज म्हणून कधी नाईलाज म्हणून मी शांत राहत असे असं रंजनाने स्पष्ट केलं. ती म्हणाली, "शांत राहण्याचे फायदे मला अधिकाधिक अनुभवाला येऊ लागले तेव्हापासून मी खरच शांत होऊन गेले, अनेक गोष्टी  सोडून द्यायला शिकले आणि आता याचा फार मोठा उपयोग मला माझ्या जीवनात होतो आहे. सहलीच्या निमित्ताने सुमनताई किर्लोस्करांसाऱखी माणसं सहवासात आल्यामुळे  विचारात  सकारात्मकता वाढत गेली."

​

ती म्हणाली, "अडचणी येतातच किंबहुना अडचणी येणारच पण त्याने खचून न जाता त्यातून मार्ग काढायचा ही सवय मनाला लागली. माझे वडील नेहमी सांगायचे 'जो बसला तो संपला म्हणून सतत कार्यरत राहायलाच हवं ' या भूमिकेतूनही मी अनिलला  प्रत्येक गोष्टीत सहकार्य करत गेले. अर्थात त्याने मला त्याच्या कामात सहभागी करून घेतलं. त्यामुळे दोघांना एकमेकांची मदत झाली." यापुढेही जमेल तेवढे दिवस आत्ताच्या ऍक्टिव्हिटीज चालू ठेवायच्याच आणि शिवाय ड्रॉइंग, पेंटिंग, मैत्रिणींबरोबर गप्पा, प्रवास असं करायचं अशी रंजनाची इच्छा आहे. तिच्या सगळ्या कामात यश मिळो तसंच तिच्या सगळ्या इच्छा पूर्ण होवोत हीच ईश्वरचरणी प्रार्थना . 

ॲन सरिता भावे